省交通厅召开深入学习贯彻习近平总书记参加辽...
Урта ди?ге? | |
---|---|
![]() | |
Май?аны | 2 500 000 км2 |
К?л?ме | 3 839 000 км3 |
Яр буйы о?онло?о | 46 000 км |
И? ?ур т?р?нлек | 5121 м |
Уртаса т?р?нлек | 1541 м |
![]() Урта ди?ге??е? к?нбайыш ?л?ш? | |
![]() |


Урта ди?ге? — материк-ара ди?ге?, сы?ышы буйынса т?р?н ?ыу?а?ы псевдоабиссаль эске шельф депрессия?ынан ?иб?р?т[1][2], к?нбайышта Гибралтар бо?а?ы мен?н Атлантик океан?а тоташа[3].
Урта ди?ге???, уны? ?л?шт?ре булара?, т?б?нд?ге ди?ге???р?е айырып ?арай?ар: Адриатик, Альборан, Балеар, Ион, Кипр, Крит, Левантин, Ливия, Лигур, Тиррен ??м Эгей. Шулай у? Урта ди?ге? бассейнына М?рм?р, ?ара ??м А?ау ди?ге???ре ин?.
Урта ди?ге? — борон?о цивилизациялар?ы? бишеге булып тора.
Атама?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Атама?ы (юнан. Μεσ?γειο? Θ?λασσα, лат. Mare Mediterranium — Ер урта?ында?ы ди?ге?) ?? заманы идеяларына таянып, ?йл?нешк? т??ге тап?ыр борон?о я?ыусы Гай Юлий Солин индер?, с?нки был ди?ге? бассейнында борон?о Европа ??м Т?нья? Африка цивилизациялары ??еш?, был улар ара?ында аралашыу?ы? т?би?и ысулы булып хе?м?т ит?.
Тарихи я?тан Урта ди?ге? т?рл? исемд?р й?р?т?. М???л?н, карфагендар уны ?С?ри? ди?ге?е? тип атай, ? ?у?ыра? римлел?р уны Mare Nostrum (Бе??е? ди?ге?) ??м ?ай?ы бер?? Mare Internum (Эске ди?ге?) тип атай.
Борон?о с?ри? текстарында, финикий эпостарында ??м иврит Библия?ында ул т?? сиратта ?Б?й?к ди?ге?? (Ха-Ям Ха-Гадол, И??пт?н 34:6,7; Иисус Навин 1:4, 9:1, 15:47; Иезекииль 47:10,15,20) й?ки ябай ?ына ?Ди?ге?? (I Батшалар 5:9; ср. I Макк. 14:34, 15:11); ?мм? уны шулай у? ??у??ы ди?ге?? тип т? ата?андар. Б?й?к С?ри?не? к?нбайыш ярында, й?ки Изге ер?? урынлашыуы ар?а?ында уны ?ай?ы бер?? ?К?нбайыш ди?ге?? тип т?ржем? ит?л?р (?анун 11:24; Иоиль 2:20). Та?ы бер исеме — ?Филистимлян ди?ге?е? (Сы?ыу 23:31) яр буйыны? к?п ?л?ш?нд? израиллел?р янында й?ш?г?н халы? атауы буйынса. Ди?ге? шулай у? Джефри Чосер?ы? ?Гланый Пролог?-да (ингл. General Prologue) ?Б?й?к ди?ге?? (урта инг. Grete See) тип атала. ?осман-т?р?к теленд? шулай у? Bahr-i Sefid, ?Та?а А? ди?ге?? тип атала.
Иврит теленд? HaYam HaTihon (ивр. ?????? ??????????)тип атала, ?Урта ди?ге?? ди?ге? атамаларын борон?о грек теленд? са?ылдыра (Mesogeios), латинса (Mare internum), немец теленд? (Mittelmeer) ??м х??ерге Европа ??м Я?ын К?нсы?ыш телд?ренд? (Mediterranean ?. б.)
Шулай у? ??р?п теленд? al-Bahr [al-Abya?] al-Mutawassit (??р?пс?: ???? [??????] ?? ????), ?[А?] Урта ди?ге?? тип билд?ле, ? ислам ??м и?ке ??р?п ???би?тенд? уны Ba?r al-Rūm тип атай?ар (??р?п: ??? ?????), й?ки ?Рим/Византия ди?ге?е?[4].
Т?р?к теленд? Akdeniz, ?А? ди?ге??, ?К?нбайыш ди?ге?? булара? билд?ле, с?нки т?р?кт?р ара?ында а? т?? (ak) к?нбайышты а?лата[5].
Тарихы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Х??ерге Урта ди?ге? — борон?о Тетис океаны реликты булып тора, ул к?пк? ки?ер?к ??м к?нсы?ыш?а табан ?у?ыл?ан бул?ан. Шулай у? Арал, Каспий, ?ара ??м М?рм?р ди?ге???ре Тетис океаныны? реликттары булып тора, улар уны? и? т?р?н со?ор?арына тап кил?.
6 миллион йыл элек, Гибралтар бо?а?ы барлы??а килг?нг? тиклем, Урта ди?ге? Атлантик океан мен?н ?айыра? бо?а? мен?н тоташ?ан, уны? уй?ыуы х??ерге Марокко территория?ында урынлаш?ан[6]. Бо?ланыу д??еренд? Донъя океаныны? ким?ле 100—120 метр?а к?мей, был Урта ди?ге??е? бер нис? тап?ыр айырым бассейн?а ?йл?не?ен? ??м тулы?ынса тиерлек кибе?ен? килтер? (Мессинский кризис ?ара).
5 миллион йыл элек, ??й?т ?ур ер тетр?? с?б?пле, Атлантик океан ?ыу?ары Гибралтар бо?а?ын йырып сы?а ??м Урта ди?ге??е ?ыу ба?а[6].

Физик-географик белешм?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге? Европа, Африка ??м Азия ара?ында урынлаш?ан.
Т?нья?-к?нсы?ышта Дарданелл бо?а?ы уны М?рм?р ди?ге?е, ? ?у?ынан Босфор бо?а?ы мен?н ?ара ди?ге?, к?нья?-к?нсы?ышта ?ы?ыл ди?ге? мен?н Суэц каналы мен?н тоташтыра.
Май?аны 2500 ме? км2. К?нсы?ыштан к?нбайыш?а табан о?онло?о 3700 км-?ан ашыу, ? т?нья?тан к?нья??а и? ?ур ки?леге — 1600 км[7]. ?ыу к?л?ме 3839 ме? км2[3]. Яр буйы ?ы?атыны? о?онло?о я?ынса 46 000 км т?шкил ит?.
Уртаса т?р?нлеге 1541 м, и? т?р?н урыны —5121 м (???к со?оро)[3].
Урта ди?ге? яр?ары тау яр?ары янында башлыса абразион, тиге?, ? т?б?нд? — ?улты?лы-лиманлы ??м дельталы; Адриатик ди?ге??е? к?нсы?ыш яры далматин тибында?ы яр буйы мен?н ??енс?лекле[3].
И? ???ми?тле ?улты?тар: Валенсия, Лион, Генуэзский, Таранто, Сидра (?ур Сирт), Габес (Кесе Сирт)[3].
И? эре утрау?ары: Сицилия, Сардиния, Кипр, Корсика, Крит, Балеар ??м Эвбоя[3].
Урта ди?ге?г? Эбро, Рона, Тибер, По, Нил ??м баш?а ?ур йыл?алар ?оя; улар?ы? д?й?м йыллы? а?ымы я?ынса 430 км2 т?шкил ит?[3].

Яр буйы илд?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге? БМО а?за?ы бул?ан 21 д??л?тте? яр?арын йыуа:
- Европа (к?нбайыштан к?нсы?ыш?а): Испания, Франция, Монако, Италия, Мальта, Словения, Хорватия, Босния ??м Герцеговина, Черногория, Албания, Греция, Т?рки? (К?нсы?ыш Фракия);
- Азия (т?нья?тан к?нья??а): Т?рки? (Кесе Азия), С?ри?, Кипр, Ливан, Израиль ??м Мысыр (Синай ярымутрауы);
- Африка (к?нсы?ыштан к?нбайыш?а): Мысыр (Африкала?ы ?л?ш?), Ливия, Тунис, Алжир, Марокко ??м Испания (Сеута, Мелилья ??м баш?алар);
- ??м баш?а статуслы ?с территория: танылма?ан Т?нья? Кипр Т?р?к Республика?ы, Гибралтар ??м ??зз? секторы.
Эске ди?ге???р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Халы?-ара гидрографик ойошма м??л?м?тт?ре буйынса, Урта ди?ге? бер нис? б?л?к?й ?ыу ят?ылы?ына б?лен?, улар?ы? ??р бере?ене? ?? билд?л?ре бар (к?нбайыштан к?нсы?ыш?а).
- Гибралтар бо?а?ы;
- Испания мен?н Марокко ара?ында?ы Альборан ди?ге?е;
- Испанияны? материк ?л?ш? ??м уны? Балеар утрау?ары ара?ында?ы Балеар ди?ге?е;
- Корсика ??м Лигурия (Италия) ара?ында?ы Лигур ди?ге?е;
- Сардиния, Апеннин ярымутрауы ??м Сицилия ара?ында?ы Тиррен ди?ге?е;
- Италия, Албания ??м Греция ара?ында?ы Ион ди?ге?е;
- Италия, Словения, Хорватия, Босния ??м Герцеговина, Черногория ??м Албания ара?ында?ы Адриатик ди?ге?;
- Греция мен?н Т?рки? ара?ында?ы Эгей ди?ге?е.
Баш?а ди?ге???р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Халы?-ара гидрографик ойошма?ыны? килеше???р емен?н танылма?алар ?а, баш?а ди?ге???р ?? бар, улар?ы? исемд?ре борон?о замандан алып б?г?нг? к?нг? тиклем урта? ?улланылышта бул?ан:
- Сардин ди?ге?е Сардиния ??м Балеар утрау?ары ара?ында, Балеар ди?ге?ене? бер ?л?ш?;
- Ливия мен?н Крит ара?ында?ы Ливия ди?ге?е.
- Эгей ди?ге?енд?:
- Фракия ди?ге?е т?нья?та,
- Кикладтар ??м Пелопоннес ара?ында?ы Миртой ди?ге?е,
- Криттан т?нья?тара? Крит ди?ге?е,
- Кос ??м Хиос ара?ында?ы Икарий ди?ге?е.
- Т?рки? мен?н Кипр ара?ында?ы Киликий ди?ге?е.
- Урта ди?ге??е? к?нсы?ышында Левантин ди?ге?е.
Баш?а объекттар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Был ва? ди?ге???р?е? к?бе?е урында?ы мифологияла ??м фольклор?а телг? алына ??м улар?ан ?? исемд?рен ала. Ди?ге???р??н тыш бик к?п ?улты?тар ??м бо?а??ар ?а таныла:
- Б?йр?тт? Изге Георгий ?улты?ы й?ки Б?йр?т ?улты?ы , Ливан
- Латакияла Рас-Ибн Нани мороно, С?ри?
- Т?нья? С?ри?л? Рас-эль-Бассит мороно
- Минет-эль-Бейда ?улты?ы (?А? гавань?) Борон?о Угарит эрг??енд?, С?ри?
- Гибралтар бо?а?ы Атлантик океанды Урта ди?ге? мен?н тоташтыра ??м Испанияны Марокконан айыра
- Пиреней ярымутрауы>ны? к?нья? осонда?ы Гибралтар ?улты?ы
- Пелопоннес ярымутрауы ??м ???к Греция ара?ында Коринф ?улты?ы
- Пагасетий ?улты?ы, Волоста?ы ?улты?, Термаикос ?улты?ынан к?нья?тара?, Пелион тауы ярымутрауы тарафынан барлы??а кил?
- Сароник ?улты?ы, Афинала?ы ?улты?, Коринф каналы ??м Миртой ди?ге?е ара?ында
- Термаикос ?улты?ы, Салоники ?улты?ы, Македонияны? т?нья? грек т?б?генд? урынлаш?ан
- Кварнер ?улты?ы (Хорватия)
- Францияны? к?нья?ында Лион ?улты?ы
- Испанияны? к?нсы?ышында Валенсия ?улты?ы
Котор ?улты?ы - Сицилия ??м Калабрия (Италия) ара?ында?ы Мессина бо?а?ы
- Италияны? т?нья?-к?нбайышында Генуя ?улты?ы
- Италияны? т?нья?-к?нсы?ышында Венеция ?улты?ы
- Т?нья?-к?нсы?ыш Италия ??м Словения ара?ында?ы Триест ?улты?ы
- Италияны? к?нья?ында Таранто ?улты?ы
- Италияны? к?нья?-к?нбайышында Салерн ?улты?ы
- Италияны? к?нья?-к?нбайышында Неаполитан ?улты?ы
- Италияны? к?нья?-к?нбайышында Гаэтан ?улты?ы
- Италияны? к?нья?ында Сквиллас ?улты?ы
- Италия ??м Албания ара?ында?ы Отранто бо?а?ы
- Израилде? т?нья?ында Хайфа ?улты?ы
- Сидр ?улты?ы Триполитания (Ливияны? к?нбайышы) ??м Киренаика (к?нсы?ыш Ливия) ара?ында?ы Сидр ?улты?ы
- Сицилия ??м Тунис ара?ында?ы Тунис бо?а?ы
- Сардиния ??м Корсика ара?ында?ы Бонифачо бо?а?ы
- Искендерун ??м Аданой (Т?рки?) ара?ында?ы Искендерун ?улты?ы
- Анталья ?улты?ы Антальяны? к?нбайыш ??м к?нсы?ыш яр?ары ара?ында (Т?рки?)
- Черногорияны? т?нья?-к?нбайышында ??м Хорватияны? к?нья?-к?нбайышында Котор ?улты?ы
- Сицилия ??м Мальта ара?ында?ы Мальта бо?а?ы
- Мальта ??м Гоцо ара?ында?ы Гозо бо?а?ы
Геологик т???л?ш? ??м т?б?н?? рельефы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге??е? т?б? са?ыштырмаса тек? материк битл????р мен?н т?р?нлеге 2-4 км бул?ан бер нис? со?ор?а б?лен?. Яр буй?арында со?ор?ар Тунис ??м Сицилия яр?ары ара?ында, шулай у? Адриатик ди?ге? сикт?ренд? ?у?ыл?ан тар шельф ?ы?аты мен?н сикт?ш.
Геоморфологик й???тт?н Урта ди?ге??е 3 бассейн?а б?лерг? м?мкин: К?нбайыш — Альборан, Балеар ??м Лигурий ди?ге???рене? со?орон берл?штерг?н максималь т?р?нлеге 2800 метр?ан ашыу бул?ан Алжир-Прован бассейны, шулай у? Тиррен ди?ге?е со?оро — 3600 м ашыу; ???к — 5100 м ашыу (???к со?ор ??м Адриатик ??м Ион ди?ге???рене? со?ор?ары) ??м К?нсы?ыш — Левантин, я?ынса 4380 м (Левант, Эгей ??м М?рм?р ди?ге???рене? со?ор?ары).

?ай?ы бер со?ор?ар?ы? т?б? ултырма ??м вулкан то?омдарыны? неоген-антропоген ?алын ?атламдар мен?н ?аплан?ан (Балеар ??м Лигурия ди?ге???ренд? ?алынлы?ы 5—7 км-?а тиклем). Алжир-Прован со?ороно? Мессин (?рге миоцен) ят?ылы?тары ара?ында то? й?р?т??се эвапорит ?алынлы?ы (?алынлы?ы 1,5—2 км-?ан ашыу) ?ур роль уйнай, улар то? тектоника?ына хас структуралар барлы??а килтер?. Тиррен со?ороно? сит я?ы буйлап ??м урта?ында ю??а сы??ан ??м ???ем вулкандар мен?н бер нис? ?ур етеш?е?лек ?у?ыла; улар?ы? ?ай?ы бер??ре ?ыу а?ты тау?ары барлы??а килтер? (Липар утрау?ары, Марсили вулканы, Вавилова ?. б.). Со?ор ситенд?ге вулкандар (Тоскана архипелагында, Понциана утрау?арында, Везувий?а, шулай у? Липар утрау?арында) кислоталы ??м ?елтеле лавалар, Урта ди?ге??е? ???к ?л?ш?нд?ге вулкандар — т?р?нер?к, т?п лавалар (базальттар) ур?ыта.
???к ??м К?нсы?ыш (Левантин) бассейндарыны? бер ?л?ш? ултырма ?алын ?атламдар мен?н тул?ан, шул и??пт?н йыл?аны?, бигер?к т? Нилды? ?е??тле продукция?ы. Был со?ор?ар?ы? т?б?нд?, геофизик тикшерене???рг? ярашлы, Геллин т?р?н ди?ге? ула?ы ??м Урта ди?ге??е? ???к ?ур тул?ыны — бейеклеге 500—800 м тиклем бул?ан ?ур йыйылма мен?н айырылып тора. Киренаиканы? материк битл??е ит?ге буйлап рельефта бик асы? са?ылыш тап?ан ??м яуым-т?ш?м мен?н к?с??? тул?ан Ливия ула?ы э?ен? т?ш?рг? м?мкин. Урта ди?ге? со?ор?ары ва?ыт б?ле? буйынса т?рл?с?. К?нсы?ыш (Левантин) бассейныны? байта? ?л?ш? Мезозой, Алжир-Прован бассейны — Олигоценды? а?а?ынан — Миоцен башынан, Урта ди?ге??е? ?ай?ы бер со?ор?ары — миоценды? башы урта?ы плиоценда ?алына. Миоцен (Мессин быуаты) а?а?ында Урта ди?ге??е? к?п ?л?ш?нд? ?ай со?ор?ар бул?ан. Алжир-Прован бассейныны? т?р?нлеге Мессин быуатында то??ар ултыр?ан ва?ытта я?ынса 1-1,5 км т?шкил итк?н. Гибралтар?ан к?нья?тара? бул?ан бо?а? аша ябы? ?ыу ят?ылы?ына ди?ге? ?ыу?ары а?ып т?шк?нлект?н, то??ар к?сл? пар?а ?йл?не? ??м то? концентрация?ы ????мт??енд? туплан?ан.
Тиррен со?ороно? х??ерге т?р?нлеге плиоцен ??м антропоген осоронда (?у??ы 5 миллион йыл эсенд?) т?б?н?? батыуы ????мт??енд? барлы??а килг?н; шул у? са?ыштырмаса ти? батыу ????мт??енд? ?ай?ы бер баш?а со?ор?ар барлы??а кил?. Урта ди?ге??е? со?ор?ары барлы??а киле?е й? ер ?абы?ыны? ?у?ылыуы (эт?реле?е), й? ер ?абы?ыны? ?ы?ылыу процесы ??м уны? к?ме?е мен?н б?йле. Со?ор?ар?ы? ?ай?ы бер урындарында геосинклиналь ??еш процестары дауам ит?. Урта ди?ге??е? т?б? к?п ?л?шт?р??, бигер?к т? то? к?мб????ре тарал?ан ?лк?л?, нефть ??м газ ят?ылы?тарын э?л?? ?с?н перспективалы. Шельф зоналарында нефть ??м газ ят?ылы?тары мезозой ??м палеоген ят?ылы?тары мен?н сикт?ш.
Ди?ге??е? геологик тарихына уны? тулы?ынса тиерлек ?оро?ан осоро ин?.
Гидрологик режим
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге??е? гидрологик режимы ?ур пар?а ?йл?не? ??м д?й?м климат шарттары йо?онто?онда барлы??а кил?. С?с? ?ыу сы?ымыны? киле?ен? б?йле ??т?нл?к ите?е ким?лде? т?б?н?йе?ен? килтер?, шу?а ла Атлантик океандан ??м ?ара ди?ге???н то?ло ?ыу?ар?ы? даими а?ып тороуына с?б?псе була. Бо?а??ар?ы? т?р?н ?атламдарында бо?а??ар сигенд? ?ыу ты?ы?лы?ы ар?а?ында барлы??а килг?н ю?ары то?ло ?ыу?ар а?ып сы?а. Т?п ?ыу алмашыу Гибралтар бо?а?ы аша ?т? (?рге а?ым йылына 42,32 ме? км2 Атлантик ?ыуын килтер?, ? т?б?нге?е 40,8 ме? км2 Урта ди?ге? ?ыуын ташый); Дарданелла аша йылына 350 ??м 180 км2 ?ыу а?а.
Урта ди?ге???ге ?ыу ?йл?неше башлыса ел характерында; ул Канар а?ымыны? т?п зона?ы тип к?р??тел?, ул башлыса Атлантик сы?ышлы ?ыу?ар?ы Африка буйлап Гибралтар бо?а?ынан алып Ливан яр?арына тиклем ташый, был а?ымды? ?ул я?ында айырым ди?ге???р?? ??м бассейндар?а циклон циклдары система?ы бар. 750—1000 м т?р?нлект?ге ?ыу ?алынлы?тары, Мальта утрауынан Африка буйлап Гибралтар бо?а?ына тиклем Левантин ?ыу?арын ташы?ан Левантин ара?ында?ы ?аршы а?ымдан тыш, т?р?нд?ге ?ыу?ар?ы ??л?штере? буйынса бер й?н?лешт? й?леп ителг?н.
Ди?ге??е? асы? ?л?ш?нд? а?ымдар?ы? ти?леге с???тен? 0,5-1,0 км/с??., ?ай?ы бер бо?а??ар?а — 2-4 км/с??. Февралд? ер ??т? ?ыу?арыны? уртаса температура?ы т?нья?тан к?нья??а к?нсы?ыш ??м ???к ?л?шт?ренд? 8-12 °C-тан 17 °C-?а тиклем ??м к?нбайышта 11 ?15 °C тиклем т?б?н?й?. Август айында ?ыу?ы? уртаса температура?ы 19 °C-тан 25 °C тиклем ??г?р?, алы? к?нсы?ышта 27-30 °C тиклем к?т?рел?. ?ур пар?а ?йл?не? то?лоло?то ны?лы арттырыу?а килтер?. Уны? ?имм?тт?ре к?нбайыштан к?нсы?ыш?а табан 36-нан 39,5‰-г? тиклем арта. ?ыу ты?ы?лы?ы й?й к?н? 1,023-1,027 г/см3 — ?ышын 1,027-1,029 г/см3 тиклем ??г?р?. ?ыш?ы ?ыуытыу осоронда ты?ы?лы?ы ю?ары бул?ан райондар?а интенсив конвектив ?атнашма барлы??а кил?, был К?нсы?ыш бассейнында ю?ары то?ло ??м йылы аралы? ?ыу?ары ??м к?нбайыш бассейнды? т?нья?ында, Адриатик ??м Эгей ди?ге???ренд? т?р?н ?ыу?ар барлы??а киле?ен? килтер?. Т?б?нге температура?ы ??м то?лоло?о буйынса Урта ди?ге? — Донъя океаныны? и? йылы ??м и? то?ло ди?ге???рене? бере?е (12,6-13,4 °C ??м 38,4-38,7 ‰). ?ыу?ы? са?ыштырмаса асы?лы?ы 50-60 метр?а ет?, т??? асы? з??г?р т??т?.
?ыу к?т?реле? башлыса т??лек ?йл?н??ен?, улар?ы? к?л?ме 1 м-?ан к?мер?к, ?мм? ?ай?ы бер н?кт?л?ренд? ел ким?лене? к?т?реле?е мен?н берг? 4 метр?а етерг? м?мкин (Генуя ?улты?ы, Корсика утрауыны? т?нья? яры буйында ?.б.). Тар бо?а??ар?а к?сл? а?ымдар (Мессина бо?а?ы) бар. Максималь тул?ынланыу ?ышын к???тел? (тул?ын бейеклеге 6-8 метр?а ет?).
Климат
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]


Урта ди?ге??е? климаты субтропик поясыны? торошо мен?н билд?л?н? ??м ?ур ??енс?лек мен?н айырылып тора, ул уны йомша? ?ыш ??м э?е ?оро й?й хас бул?ан Урта ди?ге? климатыны? бойондоро??о? т?р?н? айыра. ?ышын ди?ге? ??т?нд? т?б?н атмосфера ба?ымы урынлаштырыла, был йыш дауыл ??м к?сл? яуым-т?ш?м мен?н тоторо??о? ?ауа торошон билд?л?й; ?ал?ын т?нья? елд?ре ?ауа температура?ын т?б?н?йт?. Урында?ы елд?р ??еш?: Лион ?улты?ында?ы мистраль ??м Адриатик ди?ге?ене? к?нсы?ышында?ы тау еле. Й?йгелек Урта ди?ге??е? к?п ?л?ш?н Азор антициклоныны? ?абы?ы ?аплай, ул болотло ??м яуым-т?ш?мд?? а? булыуы мен?н ая? ?ауа торошоно? ??т?нл?к ите?ен билд?л?й. Й?йге ай?ар?а К?нья? сирокко еле Африканан ?оро томан ??м са?лы монар сы?ара. К?нсы?ыш бассейнда тоторо?ло т?нья? елд?ре — этезия ??еш?.
?инуар айында ?ауаны? уртаса температура?ы к?нья? яр буйында 14-16 °C, т?нья?та 7-10 °C тиклем, августа — т?нья?та — 22-24 °C, ди?ге??е? к?нья? райондарында 25-30 °C тиклем ??г?р?. Урта ди?ге? ??т?нд?ге пар сы?ыу йылына 1250 мм (3130 км3) ет?. Са?ыштырмаса дымлылы? й?йгелек 50-65 %, ?ыш?ылы? 65-80 %-?а тиклем ??г?р?. Й?йгелек болотлоло? 0-3 м?р?й, ?ыш?ылы? я?ынса 6 м?р?й. Яуым-т?ш?мд?? уртаса йыллы? к?л?ме — 400 мм (я?ынса 1000 км3), т?нья?-к?нбайышта 1100—1300 мм-?ан, к?нья?-к?нсы?ышта 50-100 мм-?а тиклем ??г?р?, минималь — июль-август ай?арында, и? к?бе — декабр??.
Са?ымдар хас, улар?ы Йыш ?ына Мессина бо?а?ында (Фата — морган) к???теп торалар.
??емлект?р ??м хайуандар донъя?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге??е? ??емлект?ре ??м хайуандар донъя?ы фито ??м зоопланктонды? са?ыштырмаса к?с??? ?ан ??еше мен?н ?ылы??ырлана, был улар мен?н ту?ланыусы ярай?ы у? а? ?анлы эре хайуандар?ы, шул и??пт?н балы?тар?ы ла к?? у?ында тота. ??к? офо?тар?а фитопланктонды? ?аны ни бары 8-10 мг/м3, 1000—2000 м т?р?нлегенд? — 10—20 тап?ыр?а к?мер?к. Ылымы?тар бик к?п т?рл? (перидинея ??м диатомея ??т?нл?к ит?).
Урта ди?ге? фауна?ына к?п т?р??р т?рл?л?г? хас, ?мм? айырым т?р??р в?килд?рене? ?аны бик а?. ?ы?алалар, тюленьды? бер т?р? (а? ?аба?лы тюлень), ди?ге? ташба?алары бар. 550 т?рл? балы?тар (скумбриялар, сельдтар, анчоустар, кефальдар, корифендар, тунецтар, пеламидтар, ставридтар ?. б.). Эндемик балы?тар?ы? 70-к? я?ын т?р?, шул и??пт?н скаттар, хамсалар, бычоктар, ди?ге? этт?ре, губаналар ??м эн?ле балыктар). Ашар?а яра?лы моллюскылар?ы? и? м??име — устрица, Урта ди?ге?-?ара ди?ге? мидиялары, ди?ге? финигы. Умырт?а?ы??ар?ан ?иге?ая?, кальмар?ар, сепиялар, ?ы?алалар, лангусттар тарал?ан; к?п ?анлы медузалар, сифонофор?ар; ?ай?ы бер райондар?а, бигер?к т? Эгей ди?ге?енд?, болоттар ??м ?ы?ыл м?рйен урынлаш?ан.
Экологик проблемалары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге? т?б?нд? Италия яр?ары янында ди?ге???р?? микропластиканы? и? ?ур концентрация?ы табыл?ан. Бында бер м2 т?б?н? 1,9 миллион?а тиклем пластик ки??кс?, башлыса синтетик ту?ыма епт?ре ??м ?урыра? пластик ?йбер??р?е? ва? ки??кс?л?ре тура кил?. Ти? а?ымдар ар?а?ында микропластика ди?ге??е? т?рл? ?л?шт?ренд? йыйыла. Был ки??кс?л?р бик б?л?к?й, шу?а к?р? ти? ?ыу а?ты а?ымдарына эл?геп, ти? ген? т?б?н? к?серел?л?р[8].
И?тисади-географик очерктары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге? ярында элек-элект?н халы? ты?ы? й?ш?г?н, у?а и?тисади ??еште? ю?ары ким?ле хас (бигер?к т? уны? т?нья? яры буйында урынлаш?ан илд?р??).

Урта ди?ге? илд?рене? ауыл хужалы?ы цитрус (донъя у?ышыны? ?ст?н бер ?л?ш? сама?ы), мамы?, май етештере? мен?н айырыла. Халы?-ара сау?а-и?тисади м?н?с?б?тт?р система?ында Урта ди?ге? айырым урын алып тора. Донъяны? ?с ?л?ш? (Европа, Азия ??м Африка) сигенд? урынлаш?ан Урта ди?ге? — м??им транспорт юлы, уны? аша Европанан Азия, Т?нья? Африка, шулай у? Австралия ??м Океания мен?н ди?ге? б?йл?нешт?ре ?т?. Урта ди?ге? ?ара ди?ге? бассейны илд?рен к?нбайыш илд?ре мен?н б?йл?г?н м??им сау?а юлдары ??м ?ара ди?ге? ??м баш?а ?ай?ы бер порттар ара?ында ?ур каботаж линиялары аша ?т?.
Урта ди?ге??е? К?нбайыш Европа ?с?н транспорт ???ми?те даими арта, с?нки был илд?р?е? сырьё импортына б?йлелеге арта бара. Бигер?к т? нефть ташыу?а Урта ди?ге??е? роле ?ур. Урта ди?ге? — К?нбайыш Европа ??м Я?ын К?нсы?ыш ара?ында?ы м??им ?нефть? юлы. К?нбайыш Европаны нефть мен?н т?ьмин ите??? к?нья? порттар?ы? ?л?ш? (т?п ?л?ш? — Марсель, Триест, Генуя) даими ??? (1972 йылда я?ынса 40 процент). Урта ди?ге? порттары, К?нбайыш Европа илд?ре ке?ек ?к, торба ?тк?ргест?р мен?н тоташ?ан, шул и??пт?н Австрия, Германия, Франция, Швейцария, шулай у? Я?ын К?нсы?ыш ??м Т?нья? Африка нефть сы?арыу урындары мен?н б?йле. Шулай у? Суэц каналы аша т?рл? сырьё, металл м??д?не ??м боксит, ауыл хужалы?ы продукция?ы ташыла, улар аша К?нбайыш Европаны? Азия ??м Австралия мен?н б?йл?нешт?ре ?т?. И? ?ур порттары — Марсель ??ене? Францияла?ы аванпорттары мен?н, Генуя, Аугуста, Италияла?ы Триест, Сидра, Ливияла?ы Марса-Брега.
Урта ди?ге? буйында ??м утрау?ар?а к?п ?анлы с?н???т предприятиелары булдырыл?ан. Ди?ге? юлы мен?н килтерелг?н сырьёла химия-металлургия с?н???те ??ешк?н. 1960—1975 йылдар?а Италияла Сардиния ??м Сицилия утрау?ары, Францияла Рона тама?ы ?. б. химия с?н???тене? т?п ?л?ш? була. Урта ди?ге??е? шельфында (Адриатик ди?ге??е? т?нья? ?л?ш?, Греция яр буйы ?. б.) нефть ??м газ сы?арыу башлана.
Урта ди?ге??? балы? тотоу Атлантик бассейндар мен?н са?ыштыр?анда икенсе ???ми?тк? эй?. Яр буйын индустриалл?штере?, ?алалар?ы? ??е?е, ял ите? урындарыны? ??еше яр буйы ?ы?атыны? интенсив бысраныуына килтер?. Франция ??м Италияны? Лазур ярында (Ривьера) курорттары, Испанияны? Левантин яры ??м Балеар утрау?ары курорттары ?. б. ки? билд?ле.
Урта ди?ге? картографияла
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урта ди?ге? картография тарихында ?ур ???ми?тк? эй? бул?ан. Уны? яр буй?ары ??м утрау?ары ер шары картография?ы ?с?н борон?о географтар?ы? тер?к пункты булып хе?м?т итк?н. Шулай итеп, Аристотельды? у?ыусы?ы Дисеарк ??ене? Ер карта?ында Урта ди?ге??е? о?онса к?с?рен?н (параллель 36°) ??м перпендикуляр?ан алып Родос утрауы аша ?тк?н был к?с?рг? тиклем т?рл? н?кт?л?р т???й. Урта ди?ге? ярында н?кт?л?р?е? беренсе астрономик билд?л?м?л?ре (Эратосфен ??м Гиппарх) билд?л?н? ??м ер шарыны? ?урлы?ын билд?л?? ?с?н беренсе д?р?ж? ?лс?? (Эратосфен Иск?нд?ри? ??м Сиена ара?ында меридиан ду?а?ын ?лс?й). Урта ди?ге??е? д?й?м карта?ына килг?нд?, уны? барлы??а киле?е х??ерге заман?а ?арай. Борон?о заманда ??м урта быуаттар?а юл карталары (портуландар) ?улланалао, улар т?рл? пункттар?а ?арата ентекле айырылып тора, т?п пункттар?ы? географик торошонда д?р??л?кк? тап килм?г?нлект?н зыян к?р?. Птолемей Урта ди?ге? н?кт?л?рене? карта?ын й?ки, кире?енс?, уны? ш?хси билд?л?м?л?ре буйынса ла, бигер?к т? алда эшл?г?н кешел?р?е? (Эратостафен, Гиппарх, Марин Тирский) к???те???ре буйынса ла ки?лект?рен ??м о?онло?тарын к?р??тк?н карта т???й. Был пункттар?ы? к?бе?е ?у?ынан ??р?п астрономы Абул-Гассан тарафынан т???телг?н; был т???те? Урта ди?ге??е? ?лс?мд?рен ысынбарлы??а к?пк? я?ынайт?ан. М???л?н, Птолемей буйынса Урта ди?ге??е? о?онса к?с?рене? о?онло?о 61°, ??р?п таблица?ына ярашлы — 42°30'; ?у??ы?ы ??м?лд?ге?ен?н тик 52'-г? ген? айырыла. ?мм? Птолемей таблица?ыны? т???телг?н форма?ында ла к?п урындар д?р?? булмай (о?онло?та 4°-?а тиклем)[9].
XVII быуат башында Урта ди?ге? тура?ында беренсе махсус хе?м?тен итальян инженеры Bartolomeo Crescention (?Della nautica mediterranaea?, Рим, 1602) к?р?, ?мм? был эш ди?ге??? й????сел?рг? ??м?ли к?р??тм?л?рен? ген? эй? була. XVII быуат урта?ына ?ына астрономдар Птолемей таблица?ын т???те?г? к?бер?к и?тибар бир? башлай. Француз Ф?нд?р академия?ы 1666 йылда квалификациялы к???те?се Шазель?а (Chazelles) Урта ди?ге??е? к?нсы?ышында?ы м??им пункттарыны? географик координаталарын билд?л?рг? ?уша. Шазель к???те???ре Урта ди?ге? карта?ын к?пк? я?шырта, урындар?ы? о?онло?оно? хатаны ни бары 0,5°-?а тиклем к?мет? (Александретта); ?мм? Урта ди?ге??е? беренсе тулы карта?ы капитан Готье мен?н б?йле, ул уны 1816—1819 йылдар?а йый?ан м??л?м?тт?р??н т???й. Артабан был карта Досси ??м Келлер тарафынан камиллаштырыла (1849—1851 йылдар?а), шулай у? ди?ге?сел?р?е?, бигер?к т? француз ??м инглиз телд?рене? берлект?ге эшт?ре, 1881 йылда британ адмиралтейство?ы Урта ди?ге??е? ентекле карталарын ба?тырып сы?ара (Mediterranean Sea complied from the most recent surveys), 1899 йылда т???тел?[9].
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ Андрияшев А. П. (1979): О некоторых вопросах вертикальной зональности морской донной фауны. В кн.: Биологические ресурсы Мирового океана. М.: Наука. С. 117—138.
- ↑ Парин Н. В. (1988): Рыбы открытого океана. rgo-sib.ru. Дата обращения: 27 август 2019. Архивировано 13 май 2013 года. М.: Наука. 272 с.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Средиземное море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. ???мт? хата?ы:
<ref>
тег д?р?? т?гел: ?БСЭ? исеме бер нис? тап?ыр т?рл? й?км?ткег? бирелг?н - ↑ например, в s:Сад ученых (Абу Дауд; Языков)/фрагменты, абзац 1
- ↑ Озхан Озтюрк утверждает, что в древнетурецком ak также означает ?запад? — Pontus: Antik?a?’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. — Ankara, 2011. — С. 5—9.
- ↑ 6,0 6,1 Бялко А. В. Наша планета — Земля. (Библиотечка ?Квант?, вып.29). — М.: Наука. Главная редакция физико-математической литературы, 1983. — С. 185—187. — 208 с.
- ↑ Энциклопедия Кругосвет. Средиземное море .
- ↑ Обнаружена самая большая концентрация микропластика в море . Информационный новостной портал ?Evo-rus?. 2021 йыл 11 апрель архивлан?ан.
- ↑ 9,0 9,1 Средиземное море // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Грацианский А. Н. Природа Средиземноморья. — М., 1971.
- Основные черты геологического строения, гидрологического режима и биологии Средиземного моря. — М., 1965.
- Циргоффер А. Атлантический океан и его моря. — Пер. с польск.. — M., 1975.
- Lacombe H., Tehernia P. Caracteres. Hydrologiques et circulation deseaux en Mediterranee // The Mediterrnean Sea. — 1972.
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Средиземное море . Кругосвет.